(X: hướng nghĩa xuất hiện trong ngữ liệu khảo sát; -: hướng nghĩa không xuất hiện trong ngữ liệu khảo sát; 0: động từ không xuất hiện trong ngữ liệu khảo sát)

Xét về mặt số lượng, các thành ngữ có chứa động từ run/chạy và go/đi ở

cả hai ngôn ngữ Anh và Việt đều có số lượng cao nhất, các thành ngữ có chứa

động từ Creep/bò, Climb/trèo, Step/bước, Dive/lặn ở cả hai ngơn ngữ đều có số

lượng thấp



176



nhất. Điều đó chứng tỏ việc tri nhận và sử dụng các ĐTCĐĐH ở hai cộng đồng

ngơn ngữ cũng có nhiều nét tương đồng. Cả hai cộng đồng ngôn ngữ đều chú

trọng và tập trung vào một số động từ chuyển động mang tính di chuyển trên mặt

phẳng, mặt đất, bằng động tác chân (là cách di chuyển chủ yếu nhất của con

người kể từ thời nguyên thủy) khi đưa vào các ngữ cảnh ngơn ngữ và văn hóa nhất

định.

Xét về mặt ngữ nghĩa (nghĩa bóng), nhóm thành ngữ có chứa động

từ chuyển động chạy và đi ở cả hai ngôn ngữ Anh và Việt đều có số lượng nghĩa

cao nhất so với các thành ngữ có chứa các ĐTCĐĐH khác. Bản thân các động từ

này có sự chuyển nghĩa, vận động nghĩa mạnh nhất và mang nhiều nghĩa phong

phú (các thành ngữ có chứa động từ run trong tiếng Anh mang 25 nghĩa, các

thành ngữ có chứa động từ chạy trong tiếng Việt mang 19 nghĩa; các thành ngữ

có chứa động từ go trong tiếng Anh mang 24 nghĩa; các thành ngữ có chứa

động từ đi trong tiếng Việt mang 22 nghĩa). Các thành ngữ có chứa động từ

chuyển động Creep/bò, Climb/trèo, Step/bước, Dive/lặn ở cả hai ngơn ngữ đều

có số lượng nghĩa thấp nhất (các thành ngữ chứa động từ ―Creep‖ trong tiếng

Anh có 2 nghĩa, các thành ngữ chứa động từ bò trong tiếng Việt chỉ mang 3

nghĩa; các thành ngữ chứa động từ ―Climb‖ trong tiếng Anh có 3 nghĩa; các

thành ngữ chứa động từ trèo trong tiếng Việt có 4 nghĩa; các thành ngữ chứa

động từ ―Step‖ trong tiếng Anh có 5 nghĩa; các thành ngữ chứa động từ bước

trong tiếng Việt có 4 nghĩa; thành ngữ chứa động từ dive trong tiếng Anh có 2

nghĩa; các thành ngữ chứa động từ lặn trong tiếng Việt có 4 nghĩa).

Về những nghĩa tương đồng (nghĩa bóng), trong tất cả các thành ngữ

có chứa động từ chuyển động của tiếng Anh và tiếng Việt, chỉ có khối liệu thành

ngữ chứa động từ ―Run/chạy‖ và ―Go/đi‖ trong tiếng Anh và tiếng Việt là xuất

hiện các nghĩa tương đồng: các thành ngữ có chứa động từ run trong tiếng Anh

và chứa từ chạy trong tiếng Việt có 9 nghĩa tương đồng (chỉ thái độ ứng xử trong

cơng việc (tích cực); tốc độ hồn thành cơng việc; tính mục tiêu; sự vận động có

tính chất tăng tiến; thái độ ứng xử tiêu cực của con người; chỉ bản chất cố

hữu của con người; chỉ những hành vi khơng đàng hồng; chỉ trạng thái cảm

xúc tiêu cực và những hành động mang tính chất duy tâm). Các thành ngữ có

chứa động từ go trong tiếng Anh và chứa từ đi trong tiếng Việt có 8 nghĩa tương

177



đồng (chỉ sự may rủi; phê phán tính cách âm tính của con người; chỉ trạng thái

tình cảm, cảm xúc của con người; chỉ các trạng thái tích cực/ tiêu cực của

con người; chỉ thái



178



độ/cách ứng xử của con người; thể hiện nhân cách, lối sống của con người; thể

hiện thái độ nghiêm túc trong công việc; chỉ những hành động tích cực/tiêu cực

của con người). Tồn bộ khối liệu các thành ngữ có chứa động từ chuyển động

Creep/bò, Climb/trèo, Step/bước, Dive/lặn, Jump/nhảy, Swim/bơi, Fly/bay ở cả hai

ngôn ngữ đều khơng chứa nghĩa tương đồng mà tồn bộ là các nghĩa dị biệt. Riêng

trong tiếng Anh, luận án khảo sát thêm thành ngữ chứa động từ Walk (đi bộ)

mà trong thành ngữ tiếng Việt khơng có, và trong thành ngữ tiếng Việt, luận án

khảo sát thành ngữ chứa động từ leo mà trong thành ngữ tiếng Anh động từ

climb tương ứng với cả hai động từ leo và trèo. Số lượng và các nghĩa của các

ĐTCĐĐH trong các thành ngữ này (Xem bảng 3.4).

Sự tương đồng ít ỏi trong các nghĩa thành ngữ này cho thấy rõ đặc trưng

tư duy rất khác biệt của hai cộng đồng ngôn ngữ Anh và Việt.

3.3.4.3. Những điểm khác biệt về ngữ nghĩa và khả năng hoạt động của động

từ chuyển động đa hướng trong thành ngữ tiếng Anh và tiếng Việt

Qua khảo sát, chúng tơi nhận thấy có một số điểm khác biệt về ngữ nghĩa

và khả năng hoạt động của ĐTCĐĐH trong thành ngữ tiếng Anh và tiếng Việt như

sau:

Xét về phương diện hoạt động của các nghĩa gốc của ĐTCĐĐH trong

thành ngữ tiếng Anh và tiếng Việt, kết quả thống kê ở Bảng 3.4. cho thấy, trong

tiếng Anh, có duy nhất 01 trường hợp động từ ―Creep‖, nghĩa gốc của động

từ không tham gia hoạt động và tạo nên lớp nghĩa đen của thành ngữ. Luận án

khơng tìm được thành ngữ nào có chứa creep mang nghĩa đen mà chỉ tìm thấy

02 thành ngữ mang nghĩa bóng: chỉ hành động xu nịnh để trục lợi hay cảm

giác ghê sợ, chán ghét của con người. Trong tiếng Việt, xuất hiện 02 ĐTCĐĐH

bước và lặn, nghĩa gốc của chúng không tham gia hoạt động và tạo nên lớp nghĩa

đen của thành ngữ chứa chúng. Các thành ngữ chứa động từ bước trong tiếng

Việt chủ yếu mang nghĩa chỉ tác phong, tư thế của con người; hoàn cảnh sống;

sự biến đổi; hay chỉ việc tái giá trong hôn nhân. Các thành ngữ chứa động từ

lặn trong tiếng Việt chủ yếu mang nghĩa chỉ sự mất đi của một trạng thái hay

chỉ nhan sắc dung mạo của người phụ nữ.

Về phương diện hoạt động của các nghĩa phái sinh của ĐTCĐĐH trong

thành ngữ tiếng Anh và tiếng Việt, kết quả khảo sát ở Bảng 3.4. cho thấy, điểm

179



khác biệt được thể hiện rõ nhất ở cặp động từ go/đi: trong tiếng Anh, go có 9

nghĩa phái sinh được ghi trong từ điển đã tham gia hoạt động tạo nghĩa cho

thành ngữ



180



chứa nó; trong khi đó động từ đi trong tiếng Việtkhơng có bất cứ nghĩa phái sinh

nào được ghi trong từ điển tham gia hoạt động tạo nghĩa của thành ngữ. Với

các động từ creep, fly, và walk trong tiếng Anh, mỗi động từ có 01 nghĩa phái

sinh tham gia tạo nghĩa của thành ngữ, còn trong tiếng Việt các động từ

tương ứng khơng có. Riêng trong tiếng Việt, chỉ có 2 động từ lặn và bơi là có

sự tạo nghĩa trong thành ngữ mạnh hơn trong tiếng Anh: động từ lặn có 02

nghĩa phái sinh được ghi trong từ điển tham gia hoạt động và tạo nghĩa của thành

ngữ chứa nó; động từ bơi có 01 nghĩa phái sinh tham gia hoạt động và tạo nghĩa

của thành ngữ chứa nó, trong khi đó trong tiếng Anh nghĩa phái sinh của hai động

từ tương ứng với hai động từ này thì khơng tham gia hoạt động và tạo nghĩa cho

thành ngữ chứa nó.

Xét về mặt ngữ nghĩa, sự khác biệt cơ bản trong ngữ nghĩa của thành ngữ

có chứa ĐTCĐĐH trong tiếng Anh và tiếng Việt là số lượng nghĩa (nghĩa bóng)

của thành ngữ. Qua bảng 3.3 ta thấy, tổng số lượng các thành ngữ có chứa

ĐTCĐĐH trong tiếng Anh nhiều hơn trong tiếng Việt (tiếng Anh: 351, tiếng Việt:

194), và số lượng nghĩa của thành ngữ có chứa ĐTCĐĐH trong tiếng Anh

dường như ln nhiều hơn số lượng nghĩa của thành ngữ có chứa ĐTCĐĐH trong

tiếng Việt (ở các thành ngữ có chứa các động từ tương đương), cụ thể: Với cặp

run/chạy số lượng nghĩa là 25/19; với cặp go/đi, số lượng nghĩa là 24/22; với cặp

jump/nhảy, số lượng nghĩa là 9/3; với cặp creep/bò, số lượng nghĩa là 2/3; với

cặp climb/trèo, số lượng nghĩa là 3/4; ở cặp step/bước, số lượng nghĩa là 5/4; cặp

dive/lặn, số lượng nghĩa là 2/4; với cặp fly/bay, số lượng nghĩa là 8/7. Có nghĩa là

gần như ở các cặp động từ chuyển động, số lượng nghĩa trong tiếng Anh vượt

trội hơn trong tiếng Việt. Các thành ngữ chứa động từ biệt lập walk trong tiếng

Anh chứa đến 12 nghĩa, còn các thành ngữ chứa động từ biệt lập leo trong tiếng

Việt chỉ chứa 4 nghĩa.

Các nghĩa của thành ngữ có chứa ĐTCĐĐH trong hai ngơn ngữ Anh – Việt,

ngoài một số nghĩa tương đồng như đã chỉ ra ở các thành ngữ chứa cặp run/chạy

và go/đi thì tồn bộ thành ngữ còn lại chứa các nghĩa dị biệt. Các nghĩa dị biệt này

có số lượng nhiều hơn các nghĩa tương đồng. (Chi tiết xem bảng 3.4).

Quan sát các nghĩa dị biệt trong thành ngữ chứa động từ chuyển động

trong tiếng Anh và tiếng Việt, có thể nhận thấy, các thành ngữ chứa động từ

181



chuyển động trong tiếng Việt thiên về chỉ hồn cảnh sống, sự thích nghi với

hoàn cảnh sống hoặc vốn sống, kinh nghiệm, tham vọng hay những cách ứng xử

khôn khéo của con người trước thời cuộc. Phần đa các thành ngữ này mang

nghĩa tiêu cực (phê phán) hơn là tích cực (ngợi ca, tôn vinh). Các thành ngữ chứa

động từ chuyển



182



động trong tiếng Anh thiên về chỉ các hành động, trạng thái, cảm xúc, lối ứng xử

của con người. Nhiều thành ngữ mang nghĩa liên quan đến khả năng điều

hành hoặc giải quyết công việc, hoặc thể hiện sự tạo dựng hay thiết lập các mối

quan hệ tốt đẹp trong cơng việc; tính mục tiêu và sự theo đuổi mục tiêu; chỉ

khả năng, sự nỗ lực hay triển vọng phát triển… Các nghĩa thành ngữ phản ánh rất

rõ tư duy của một nền công nghiệp luôn đề cao hiệu quả công việc và tính hiệu

quả, tính mục tiêu trong cơng việc, khác hẳn với kiểu tư duy của người Việt

mang đậm tính thuần nơng, thường liên quan đến hồn cảnh sống, mơ tả sự

vất vả gian nan, đôi khi sa vào duy tâm và hi vọng về sự may rủi. Và từ điều kiện

sống khó khăn ấy đã sản sinh ra những tính cách tiểu nông, cá nhân, vị kỉ, cơ

hội… điều này chứng mình rằng điều kiện, hồn cảnh sống và ý thức hệ tư

tưởng có chi phối mạnh mẽ đến tư duy ngơn ngữ của mỗi cộng đồng bản ngữ.

Có thể nhận thấy rằng, trong mối quan hệ giữa ngôn ngữ và thực tại

khách quan, ngôn ngữ được coi như một cơng cụ để cấu trúc hóa, mơ hình hóa

thực tại khách quan. Cùng một động tác chuyển động bằng chân để di chuyển,

thay đổi vị trí, cùng một động từ dùng để gọi tên, mô tả các vận động như nhau,

song trong mỗi ngơn ngữ lại có những hướng chuyển nghĩa khác nhau, thể hiện

quan điểm, nhân sinh quan về cuộc sống, hoặc nhận thức khác nhau về các vấn đề

xã hội, các vấn đề liên quan đến đời sống vật chất và tinh thần của con người. Sự

khác nhau này là do sự khác biệt về điều kiện sinh thái, những nhu cầu về văn

hóa vật chất và văn hóa tinh thần của mỗi cộng đồng người, từ đó tạo nên sự

khác biệt về tư duy, ngôn ngữ của hai cộng đồng người sử dụng ngôn ngữ Anh –

Việt.

Văn hóa và ngơn ngữ có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, văn hóa là sản

phẩm của con người, vì thế, những tộc người khác nhau sẽ có những đặc trưng

tư duy, ngôn ngữ khác nhau. Người Anh thuộc về văn hóa phương Tây, với nền

văn minh cơng nghiệp và những phát minh công nghiệp, luôn đề cao chủ nghĩa cá

nhân, đề cao tính sáng tạo và kỉ luật trong công việc, tác phong công nghiệp và

tiết kiệm thời gian. Vì thế, các thành ngữ chứa ĐTCĐĐH trong tiếng Anh

thường mang nghĩa liên quan đến hành động, đến công việc, tính chủ động của cá

nhân, tính hiệu quả và tính mục đích. Dân tộc Việt nằm trong khu vực văn hóa

phương Đơng, chịu ảnh hưởng của văn minh nơng nghiệp với đời sống canh tác và

sinh hoạt còn nhiều khó khăn, thiếu thốn, luôn đề cao các nguyên tắc tổ chức

183



cộng đồng. Nền văn hóa nơng nghiệp sản sinh ra một kiểu quan hệ chặt chẽ giữa

các cá nhân với gia đình, giữa gia đình với xã hội tạo nên tính cố kết cộng đồng.

Chủ nghĩa cá nhân khơng



184



được đề cao trong cộng đồng người Việt mà thay vào đó là tư duy cộng sinh, cộng

cảm. Người Việt sống trong điều kiện khí hậu nhiệt đới gió mùa, mưa nhiều, độ ẩm

cao, nghề nông là nghề chủ đạo, kĩ thuật canh tác lạc hậu, thiếu chuyên canh

nên sống phụ thuộc nhiều vào thiên nhiên, vì thế, trong các thành ngữ chứa

động từ chuyển động trong tiếng Việt thường mang nghĩa chỉ hoàn cảnh sống, sự

gian nan trong mưu sinh, những khát khao hi vọng về vận may; và hệ quả của điều

kiện sống ấy sản sinh ra những tính cách tiểu nông, cá nhân, vị kỉ, cơ hội… tất cả

đều được phản ánh vào trong thành ngữ.

3.4 Tiểu kết

Kết quả thống kê, phân tích đã cho thấy chỉ có một số ít - 2 cặp ĐTCĐĐH

run/chạy và go/đi với một số ý nghĩa phổ biến nhất (chứ không phải tất cả các

nghĩa được giải thích trong từ điển) thường xuất hiện trong các tác phẩm văn học

được khảo sát. Bởi vì văn học phản ánh hiện thực nên một số động từ cùng với

những ý nghĩa thông dụng nhất biểu hiện một số hoạt động phổ biến nhất của mỗi

người trong cuộc sống thường ngày đã được sử dụng nhiều nhất trong tác phẩm

văn học cũng là điều dễ hiểu. Còn những đặc điểm ngữ pháp (đặc điểm hình thái và

các chức vụ cú pháp) của các ĐTCĐĐH trong hai ngôn ngữ được sử dụng trong các

tác phẩm văn học được khảo sát nói chung khơng có gì đặc biệt và khác biệt so với

những miêu tả của chúng trong hệ thống ngôn ngữ.

Về hoạt động của các ĐTCĐĐH trong thành ngữ của hai ngơn ngữ, chúng tơi

đã tìm được 351 thành ngữ có chứa ĐTCĐĐH trong tiếng Anh và 189 thành ngữ có

chứa động từ chuyển động trong tiếng Việt. Thành ngữ tiếng Anh có chứa động

từ run và go xuất hiện với số lượng nhiều nhất và mang nhiều nghĩa nhất, tương

đương với tiếng Việt, thành ngữ chứa động từ chạy và đi cũng xuất hiện với

số lượng nhiều nhất và mang nhiều nghĩa nhất.

Xét về mặt ngữ nghĩa, ngoài nghĩa đen (nghĩa trực tiếp), thành ngữ chứa

ĐTCĐĐH trong tiếng Anh và tiếng Việt đều mang nhiều nghĩa đa dạng và phong

phú, gắn với các lĩnh vực liên quan đến đời sống vật chất và tinh thần của con

người, đến nhận thức xã hội về các vấn đề liên quan đến con người. Sự gia

tăng không ngừng những nghĩa chuyển của lớp ĐTCĐĐH nằm trong quy luật

chung của ngơn ngữ. Vì vậy, khi nghiên cứu phân tích những lớp nghĩa này

trong khối liệu thành ngữ, không thể tách rời những quy luật chung đó.

Về khía cạnh văn hóa, mỗi động từ chuyển động giữ vai trò điều hướng nghĩa

185



khác nhau trong những lĩnh vực khác nhau của cuộc sống. Những giá trị ngữ nghĩa



186